Πρόσκληση συμμετοχής στην καλλιτεχνική πράξη μνήμης στις γυναίκες – αντάρτισσες της Δυτικής Κρήτης, από την εικαστικό Ελένη Τζιρτζιλάκη. Στο πλαίσιο της έκθεσης Blind Date. Εκδοχές πολιτισμικής ιθαγένειας σε επιμέλεια Αντώνη Βολανάκη.

Παρασκευή, 25 Οκτωβρίου 2019, στις 19:00
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, Ρέθυμνο

Η Βαγγέλα, η Νίτσα, η Μαρία, η Παγώνα, η Αθηνά…

Με την καλλιτεχνική πράξη «Μemoria. Γυναίκες στο Βουνό» της Ελένης Τζιρτζιλάκη, αποδίδεται μνήμη και φόρος τιμής στις γυναίκες που βγήκαν στο Βουνό και έγιναν αντάρτισσες στην «αδύνατη επανάσταση» που ήταν ο Εμφύλιος στην Δυτική Κρήτη. Μέσα από αυτές τις «δημόσιες αναγνώσεις» επιχειρείται να συσταθεί ένα «ζωντανό μνημείο» στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης γι’ αυτές τις γυναίκες.

Η δημόσια εκφώνηση των ιστοριών αυτών των γυναικών αποτελεί ένα είδος «εξαγνισμού» για όλες εκείνες που αγωνίστηκαν για την Ελευθερία, ενάντια στον φασισμό, την αποικιοκρατία και την πατριαρχία. Για εκείνες που αντιστάθηκαν και εξοντώθηκαν με το όπλο στο χέρι σε άνισες μάχες. Που κατηγορήθηκαν ως πόρνες και διαπομπεύτηκαν με χυδαίους τρόπους, μένοντας για χρόνια άταφες, ή εξορίστηκαν στα ξερονήσια. Άλλες έφυγαν κρυφά, αλλά όλες τους παρέμειναν στο σκοτάδι της λήθης.

Ο συγκεκριμένος τόπος, το Βουνό, είχε σημασία, γιατί κάτι διαφορετικό συνέβη εκεί. Πόσο μάλλον τα Βουνά της Δυτικής Κρήτης, ψηλά και απόκρημνα καθώς ήταν. Το πετρώδες έδαφος, τα μονοπάτια, τα αγρίμια, τα αγριοπούλια, τα βοτάνια, οι σπηλιές, οι αχανείς ορίζοντες και οι γκρεμοί ήταν το Βουνό.
Αλλά ήταν και κάτι πέρα απ’ όλα αυτά.
Ήταν ένας νέος κόσμος που χτιζόταν, ένας κόσμος ελευθερίας, δικαιωμάτων και «κοινών». Στο Βουνό αναδυόταν διαφορετικές σχέσεις με τις γυναίκες και τους άνδρες, σχέσεις ισοτιμίας και αλληλοσεβασμού, υπήρχε το άγγιγμα μιας άλλης κοινωνίας και μιας άλλη πνοής για το μέλλον.

Σε συνέχεια της «Νίτσας Ελένη Παπαγιαννάκη – Ηλέκτρα», που παρουσιάστηκε στην έκθεση «Blind Date. Εκδοχές πολιτισμικής ιθαγένειας» (επιμέλεια Αντώνης Βολανάκης), η καλλιτεχνική πράξη των δημόσιων αναγνώσεων «MEMORIA. Γυναίκες στο Βουνό» επιχειρεί να φέρει στο φως τις ιστορίες αυτών των γυναικών, να τις αντιμετωπίσει ως το κρυμμένο συλλογικό υποκείμενο: η γυναίκα στην «αδύνατη επανάσταση» που ήταν ο Εμφύλιος.
Οι ιστορίες αυτών των γυναικών είναι πράξεις αντίστασης, από γυναίκες επαναστάτριες, που αφανίστηκαν με βίαιο και αποτρόπαιο τρόπο.

Οι γυναίκες στο Βουνό, στη Δυτική Κρήτη, βγήκαν από το ασφυκτικά προδιαγεγραμμένο σύμπαν των συμβάσεων και των διαδρομών που τους επεφύλασσαν η οικογένεια και η κοινωνία. Κι ένας από τους λόγους γι’ αυτή τους την πράξη ήταν και η διεκδίκηση της δικής τους χειραφέτησης, της δικής τους ζωής και απελευθέρωσης σε μια ισχυρά πατριαρχική κοινωνία. Έμειναν στα Βουνά ανυπότακτες ως το τέλος, ακόμη και μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού. Σπίτι και καταφύγιο τους ήταν το Βουνό. Δεν μπορούσαν και δεν ήθελαν να επιστρέψουν ηττημένες και ταπεινωμένες. Αν και μερικές μπορεί να διέθεταν ασθενικό χαρακτήρα και άλλες να ήταν εξοικειωμένες με τις ανέσεις της εποχής τους, ανέπτυξαν ικανότητες ανθεκτικότητας και αντοχής αλλά και απροσμέτρητη δύναμη σε συνθήκες εξαιρετικά αντίξοες. Ανέπτυξαν πολυσύνθετες ικανότητες επιβίωσης και αλληλεγγύης, συνεργασίας και απορρόφησης των κινδύνων, μετατόπισης και στρατηγικής. Με λίγα λόγια, έγιναν ένα με το περιβάλλον που τις φιλοξένησε.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι τους τελευταίους εννέα μήνες η καθοδήγηση του Δημοκρατικού Στρατού στη Δυτική Κρήτη γινόταν από μια γυναίκα, την Βαγγελιώ Κλάδου (Μαρία), που εξαιτίας των δυσμενών συνθηκών είχε αποκοπεί εντελώς από το Κομμουνιστικό Κόμμα και δρούσε με τους λιγοστούς συντρόφους της σε μια ηρωική, δραματική κατάσταση. Η «Βαγγέλα», έδινε από την αρχή μεγάλη σημασία και παρέμεινε ολοκληρωτικά αφοσιωμένη στο «γυναικείο ζήτημα», στη μόρφωση και στην απελευθέρωση των γυναικών.

“Συμμορίτισσες” και “πόρνες” ήταν η φήμη που προσπάθησαν να διασπείρουν γι’ αυτές, τα ανδρείκελα και ο Τύπος τους εποχής, οι φασίστες και η θανατοπολιτική εξουσία. Τις θεωρούσαν ένα είδος καταραμένων “μαγισσών”, ασύμβατες με τα καθιερωμένα πρότυπα κανονικότητας της κοινωνίας, ακόμη και στην ενδυμασία τους, καθώς ντύνονταν με ανδρικά ρούχα. Η φιγούρα της χειραφετημένης αντάρτισσας γυναίκας, ήρθε να διαταράξει τα γυναικεία στερεότυπα της εποχής, καθώς η εικόνα του ένοπλου εξεγερμένου ανθρώπου στην Κρήτη και αλλού συνδέονταν αποκλειστικά με τη φιγούρα του άντρα.

Στον Δημοκρατικό Στρατό από την αρχή βλέπουμε τη συμμετοχή των γυναικών και κυρίως πολύ νεαρής ηλικίας. Τους προερχόταν από το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ.
Οι αντάρτισσες εξοντώθηκαν σε μάχες άνισες, ως ηρωίδες, διαπομπεύτηκαν με τον χειρότερο τρόπο καθώς τα απανθρωποποιημένα ανδρείκελα της εξουσίας τις αποκεφάλισαν –την Μαρία (Βαγγελιώ Κλάδου) και την Ηλέκτρα (Ελένη Παπαγιαννάκη)– περιφέροντας, σύμφωνα με μαρτυρίες, το κεφάλι τους.

Σε άλλες περιπτώσεις, κρέμασαν το σώμα τους στη γέφυρα του Κλαδισσού (Μαρία Μποράκη), προς παραδειγματισμό και συμμόρφωση.

Όλες αυτές οι βαναυσότητες θέτουν αμείλικτα ερωτήματα για την απώλεια των ορίων ανάμεσα στο ανθρώπινο και το απάνθρωπο αλλά και για την ίδια την απαξίωση τους ζωής και του θανάτου και την κατανόηση όλων αυτών που συνέβησαν.

Ταυτόχρονα, βύθισαν τις οικογένειες των γυναικών σ‘ ένα βαθύ και ανείπωτο τραύμα, σ’ ένα διαρκές ανείπωτο πένθος και ένα δυσβάσταχτο κενό που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί ή να αναπαρασταθεί, πιέζοντάς τις να ξεχάσουν. Όσες από τους γυναίκες επέστρεψαν από το Βουνό εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, κρύφτηκαν, έφυγαν γι’ αλλού.
Οι γυναίκες στο ακραία συντηρητικό περιβάλλον της μεταπολεμικής Ελλάδας, χρειαζόταν να ηττηθούν ολοσχερώς.

Οι γυναίκες, μην έχοντας πρόσβαση στη δημόσια σφαίρα, παρέμειναν αόρατες, αποτρέπονταν από το δικαίωμά τους στον λόγο και στην υπεράσπιση των πράξεων τους, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις.

Η καλλιτεχνική πράξη μνήμης «Memoria. Γυναίκες στο Βουνό. Δημόσιες αναγνώσεις» είναι ένα «ζωντανό-μνημείο» γι’ αυτές τις λησμονημένες ηρωίδες που ενώ γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτές, εξακολουθούν να κρατούν το νήμα που ενώνει το παρελθόν με το παρόν μας.
Σε μια περίοδο που βιώνουμε μια νέα έξαρση της βίας κατά των γυναικών, που ένα όλο και μεγαλύτερο πλήθος νεότερων γυναικών συμμετέχει ενεργά στους αντιφασιστικούς αγώνες και στις διεκδικήσεις χειραφέτησης, που πληθαίνουν οι κινητοποιήσεις κατά των βιασμών και κάθε μορφής διαπόμπευσης, αποτελεί ανάγκη να γνωρίσουμε και να αναγνωρίσουμε αυτές τις ιστορίες. Να μνημονεύσουμε τις γυναίκες που έζησαν στο Βουνό, που περπάτησαν και αγωνίστηκαν μέρες και νύχτες ανάμεσα στα αγκάθια και τα άνθη, που το αίμα τους έβαψε τα βράχια και που οι φασίστες εξόντωσαν τα σώματα τους με απάνθρωπη αγριότητα.

Πώς μπορεί κανείς να μιλήσει σήμερα για αυτές τις γυναίκες και τις συντριπτικές εμπειρίες που σημάδεψαν τη ζωή τους; Γιατί μια τέτοια πράξη μας αφορά ακόμα; Κι ακόμη: Τι μπορεί να κάνει η σύγχρονη τέχνη γι’ αυτές;
Να ανιχνεύσει τις ιστορίες και τις ζωές τους –ζωές που αφανίστηκαν απότομα και λησμονήθηκαν– συμβάντα και τόπους, μαρτυρίες και αρχεία, αφηγήσεις και εικόνες, δίνοντας χώρο, σώμα και φωνή σε πράξεις επανάκτησης και μνημοσύνης.

Ελένη Τζιρτζιλάκη

Στις δημόσιες αναγνώσεις συμμετέχουν οι Αργυρώ Βουτετάκη, Κατερίνα Βουτετάκη, Μαρία Γιατρουδάκη, Λουίζα Καλούση, Λητώ Καραμπίνη, Μαίρη Κέλλη, Ευτυχία Λεδάκη, Μάγδα Ντούρα, Ελένη Τζιρτζιλάκη.

Για την καλλιτεχνική πράξη Memoria. Γυναίκες στο βουνό, Δημόσιες Αναγνώσεις, ευχαριστώ τις γυναίκες από τα Χανιά που συμμετέχουν. Ευχαριστώ επίσης, ιδιαίτερα, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης και την Καλλιτεχνική Διευθύντρια του, Μαρία Μαραγκού, τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη, την Ηλέκτρα Παπαγιαννάκη, την Έφη Αγγελάκη, τη Βάλια Βαγιωνάκη για το φωτογραφικό υλικό, τον Αλέκο Μαρινάκη από το ΚΚΕ Χανίων, τον Αντώνη Παπαγιαννάκη, την Μαρία Αναγνωστάκη, το Ιστορικό Αρχείο Χανίων και τη Βιβλιοθήκη του Δήμου Χανίων.

Υλικό αντλήθηκε από τις τοπικές εφημερίδες ΚΗΡΥΞ, Παρατηρητής, Λευτεριά, και τον περιοδικό τύπο Ελεύθερα Νιάτα, Κρητικά Νιάτα, Ελεύθερη Κρητικοπούλα.